سجده در قرآن كريم (1)

بخواست حضرت حق، تا آنجا كه توفيق او رفيق راه باشد و مانعى در اين مسير دقيق و راه لطيف ايجاد نگردد به بررسى هر پنج قسمت به همان معنايى كه ذكر شد پرداخته مى‏شود.

1- سجود موجودات‏

قرآن كريم در آيات متعددى تمام موجودات عالم را در حال سجده بر حضرت حق معرفى مى‏كند و نظام احسن و اتقن عالم و گردش تمام موجودات را در مدار مخصوص به خود و پخش منافع بى‏شمار و عظيم را از موجودات عالم، اعم از سماوى و ارضى و بحرى و برى معلول سجود آنان در برابر حضرت رب العزه مى‏داند.

[أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاءُ] «1».

آيا ندانسته‏اى كه هر كه در آسمان‏ها و هر كه در زمين است و خورشيد و ماه و ستارگان و كوه‏ها و درختان و جنبندگان و بسيارى از مردم براى او سجده مى‏كنند؟ و بر بسيارى [كه از سجده امتناع دارند] عذاب، لازم و مقرّر شده است و كسى را كه خدا خوار كند، گرامى دارنده‏اى براى او نيست؛ به يقين خدا هر چه را بخواهد انجام مى‏دهد.

خداوند عزيز در پايان اين آيه، تمرد از سجود يعنى سرپيچى از اطاعت و عبادت خودش را، سبك انگاشتن حق حساب كرده و سبك انگارى حق، سبك كردن شخصيت انسان به دست خويش است و هر كس به خفت و خوارى و سبكى كه معلول سرپيچى از فرمان خداست گرفتار شود، راهى براى مكرمت و بزرگوارى و شخصيت ندارد.

آرى، عزت و نظم و منفعت دهى و تداوم حيات موجودات غير انسانى عالم، گرچه خالى از اراده‏اند در پرتو سجده آنان به حضرت دوست است.

و چه زشت و قبيح و بدكردار و بدسيرت و شقى و پست و دنى و بدبخت‏اند آن دسته‏اى كه در پايان آيه شريفه مى‏فرمايد: به خاطر عدم سجده و اطاعتشان عذاب بر آنان حتمى گشته.

بياييد از باب شكر در برابر احسان‏ها و نعمت‏هاى او سر ذلت و انقياد در برابر حضرتش به خاك عبادت و مذلت بگذاريم.

و باز در قرآن مجيد درباره سجود موجودات مى‏فرمايد:

[أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلى‏ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْ‏ءٍ يَتَفَيَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ* وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ* يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ‏] «2».

آيا به سوى آنچه خدا آفريده ننگريستند كه سايه‏هاى آنان در حالى كه فروتنانه براى خدا سجده مى‏كنند، از راست و چپ برمى‏گردد؟* و آنچه در آسمان‏ها و زمين از جنبندگان و فرشتگان وجود دارد، فقط براى خدا سجده مى‏كنند و تكبّر و سركشى نمى‏ورزند.* از پروردگارشان كه بر فراز آنان است، مى‏ترسند و آنچه را به آن مأمور مى‏شوند، انجام مى‏دهند.

و نيز در قرآن مجيد مى‏فرمايد:

[وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ‏] «3».

كسانى كه در آسمان‏ها و زمين هستند، از روى ميل و رغبت يا بى‏ميلى و كراهت و نيز سايه‏هايشان بامداد و شام گاه براى خدا سجده مى‏كنند.

[وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ‏] «4».

و گياه و درخت همواره [براى او] سجده مى‏كنند.

2- سجود اهل طاعت و عبادت‏

آنان كه به وادى با عظمت معرفت قدم گذاشته و از نور بصيرت بهره‏مند شده‏اند و در نتيجه به الوهيت حضرت حق و به بندگى و مملوكيت خويش، با تمام وجود به اقرار و اعتراف برخاسته‏اند، بر خود لازم و حتم مى‏بينند كه از پى اوامر انبيا و امامان عليهم السلام به عبادت قيام كرده و از حضرت حق اطاعت نمايند و به پيشگاه او سجده به معناى حقيقى برند، يعنى كمال انقياد و خضوع و تذلل را نسبت به عظمت و فرامين او رعايت كنند، قرآن مجيد ياد آنان را گرامى داشته و از وجود مبارك آنان به عنوان بندگان با كرامت حق ياد مى‏كند و آنان را عباد شايسته و سارع در خيرات مى‏داند:

[لَيْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتْلُونَ آياتِ اللَّهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ يَسْجُدُونَ* يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ‏] «5».

[همه اهل كتاب‏] يكسان نيستند، از اهل كتاب گروهى درستكار [و رعايت كننده حقّ خدا و مردم‏] هستند، آيات خدا را در ساعاتى از شب مى‏خوانند و [به پيشگاه حق از روى تواضع و فروتنى‏] سجده مى‏كنند.* [در سايه قرآن و نبوّت پيامبر] به خدا و روز قيامت ايمان مى‏آورند و به كار شايسته و پسنديده فرمان مى‏دهند و از كار ناپسند و زشت بازمى‏دارند و در كارهاى خير مى‏شتابند و اينان از شايستگانند.

از اين دو آيه استفاده مى‏شود كه گروهى از اهل كتاب مانند دوستان و هم‏كيشان خود پافشارى بر باطل نكرده، بلكه تسليم پيامبر صلى الله عليه و آله و قرآن شدند و به راه راست و صراط الهى آمدند.

در قرآن مجيد درباره بندگان واقعى خود مى‏فرمايد:

[سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ] «6».

نشانه آنان در چهره‏شان از اثر سجود پيداست.

و نيز در قرآن مجيد درباره عباد مورد رضايت خود مى‏فرمايد:

[أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ‏] «7».

[آيا چنين انسان كفران‏كننده‏اى بهتر است‏] يا كسى كه در ساعات شب به سجده و قيام و عبادتى خالصانه مشغول است، از آخرت مى‏ترسد و به رحمت پروردگارش اميد دارد؟

و نيز در نشانه‏هاى عباد واقعى مى‏فرمايد:

[وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً] «8».

و آنان كه شب را براى پروردگارشان با سجده و قيام به صبح مى‏رسانند.

و باز در قرآن مجيد مى‏فرمايد:

[إِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى‏ عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً] «9».

همانا كسانى كه پيش از [نزول‏] آن معرفت و دانش يافته‏اند، زمانى كه بر آنان مى‏خوانند، سجده‏كنان به رو در مى‏افتند.

و در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد:

[إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا] «10».

هنگامى كه آيات [خداىِ‏] رحمان بر آنان خوانده مى‏شد، سجده كنان و گريان به رو مى‏افتادند.

آرى، لذتى كه اينان از معرفت به حق و عظمت او و از معرفت به خود و كوچكى خويش مى‏يابند و از پى مستى اين لذت، كمال تواضع و خضوع و نهايت تذلل و سجده در پيشگاه او برند، براى غير اينان قابل وصف و درك نيست.

خصوصيت علمى و عملى سجده‏

و نيز در قرآن مجيد، سجده و بعضى از حقايق عالى الهى را از نشانه‏هاى بندگان حقيقى خود دانسته مى‏فرمايد:

[إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ* تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ‏] «11».

فقط كسانى به آيات ما ايمان مى‏آورند كه وقتى به وسيله آن آيات به آنان تذكر داده شود، سجده كنان به رو در مى‏افتند و همراه با سپاس، پروردگارشان را از هر عيب و نقصى تنزيه مى‏كنند در حالى كه [از سجده و سپاس و تنزيه‏] تكبّر و سركشى نمى‏ورزند؛* [ملازم بستر استراحت و خواب نيستند، بلكه‏] پهلوهايشان از خوابگاه‏هايشان دور مى‏شود در حالى كه همواره پروردگارشان را به علت بيم [از عذاب‏] و اميد [به رحمت و پاداش‏] مى‏خوانند و از آنچه آنان را روزى داده‏ايم، انفاق مى‏كنند.

فيلسوف بزرگ اسلامى مرحوم صدر المتألهين شيرازى در توضيح اين دو آيه مى‏فرمايد:

در اين دو آيه سه خصوصيت علمى قلبى و سه خصوصيت عملى جسمى براى مؤمن ذكر شده، تا در پرتو اين شش برنامه روشن شود كه كلمه شهادت بدون معرفت برهانى يا كشفى موجب آزادى از شقاوت ذاتى علمى نيست و به عبارت ديگر علم تنها كه محصول يادگرفتن يك سلسله الفاظ است بدون تعمق برهانى يا كشفى در مفهوم و حقيقت آن علت نجات نيست و مجرد اعمال بدنى بدون تهذيب و تزكيه باطن موجب نجات از عذاب اليم نيست.

اما سه صفت علمى قلبى كه صاحبش به حقيقت آن رسيده عبارت است از:

1- ذكر خدا.

2- تسبيح و حمد به حقيقت.

3- آزادى از تكبر و در برابر حق.

اما سه صفت و سه خصوصيت عملى جسمى عبارت است از:

1- بيرون آمدن از رختخواب به وقت نيمه شب جهت عبادت.

2- دعا در دل تاريك شب.

3- انفاق از آنچه روزى شده در راه خدا.

اما شرح هر يك از اين سه خصوصيت علمى قلبى و عملى جسمى.

1- ذكر حقيقى باعث سجده واقعى است، به اين صورت كه عبد با درك معارف الهيه و فايده گرفتن از حقايق ايمانيه و موعظه شدن به تقوا و زهد حقيقى، داراى حالت تذكر دائم مى‏گردد و به طور مرتب نور مواعظ و امثال در دلش تجلى مى‏كند و در حقيقت عقل و روح او با معارف وحدت پيدا مى‏كند، در اين حال از مواعظ و نصايح و قرآن و تقوا فايده‏ها گرفته و به اين نتيجه مى‏رسد كه ظاهر دنيا بى‏ارزش و راه فقط راه خدا و صراط مستقيم است و در اين نقطه‏اى است كه بر اثر برخورد قلب صافش به معارف و فطرت پاكش به حقايق، با تمام هستى در برابر حضرت دوست به سجده افتاده و سر تواضع و انقياد و ذلت بر خاك پيشگاه ربوبى مى‏سايد و از نقشه حيوانيت، با كمك اين سجود به مقام انسانيت سفر مى‏كند.

و اين نتيجه دل دادن به معارف الهيه و حقايق ربانيه است و براى لقلقه زبان و علم بدون برهان و مكاشفه اين همه اثر نيست، اين مراتب از آثار و خواص علم عارفان باللّه و آيات خداست و اين علم اساس دين و ريشه بقيه حسنات و نيكى‏هاست.

2- پس از تجلى اين علم و آراسته شدن عبد به معرفت برهانى يا كشفى، در مقام تسبيح و تقديس و تحميد حضرت حق برخواهد آمد، چرا كه از طريق اين‏ معرفت به اين حقيقت مى‏رسد كه وجود اقدس حق منزه از هر عيب و نقص و داراى كمال بى‏نهايت در بى‏نهايت است، پس فقط ذات او استحقاق تسبيح و تحميد دارد.

اين تسبيح و حمد در حقيقت عبارت از تنها نمودن ذات از اوصاف مادى و اتصاف به صفات ملائكة اللّه و تشبه و تخلق به اخلاق اللّه است و به حقيقت اين است تسبيح و حمد مؤمنان، چنانچه بزرگان از علم و عرفان اشاره فرموده‏اند.

آرى، كثرت تمرين تسبيح و حمد بر اساس معرفت و رسوخ در اتصاف به صفت كمال، آدمى را حقيقت آن تسبيح و جنس آن صفت مى‏كند.

آيا نديدى كثرت آتش‏گيرى آهن در مجاورت آتش او را به صورت يك پارچه شعله و آتش در مى‏آورد، پس تعجب ندارد كه مؤمن بر اثر معرفت و تسبيح و تحميد حق موجودى خالص از عوارض ظاهر دنيا شود و همانند ملائكه مقرب كه شأنى جز تسبيح و تقديس ندارند مسبح و حامد گردد!

آرى، مؤمن از بركت تداوم معرفت و ذكر و تسبيح و حمد حق، تبديل به يك موجود خالص الهى مى‏شود كه از وجود مقدس او جز انقياد و تسليم و سجده واقعى در پيشگاه با عظمت حضرت حق بروز نكند.

و اين اخلاق عرفا و حكماست كه حقايق را از زوايد و مشخصات خالص كنند و به تنقيح مقاصد از فضول و زوايد اقدام نمايند و بين ذاتى و عرضى را در هر باب جداسازى كنند.

چگونه با ذكر و معرفت و تسبيح و حمد اين عمل را نسبت به خود روا ندارند و خويشتن را از عوارض غير الهى و از فضول دنيا و زوايد مادى خالص ننمايند؟

اينان بر اثر كثرت برنامه تجريد و توحيد به مرتبه تجرد از خلائق مى‏رسند، تا جايى كه حقيقت را با نور بصيرت مى‏بينند و آنجاست كه با تمام هستى مسبح و منزه‏ و حمدگو مى‏كردند.

الهى واقعى و متصفان به حقايق و معارف زبانيه اينانند، به قول عارف زنده‏دل، الهى قمشه‏اى:

گر پسندى غير او يارى الهى نيستى‏

ور كشى جز عشق او بارى الهى نيستى‏

غير آن زيباى مطلق غير آن معشوق كل‏

گر ببازى دل به ديارى الهى نيستى‏

چون نشينى طرف گلزارى به ياد گلرخى‏

خاطرت گر رنجد از خارى الهى نيستى‏

گر به گنجى دهى آن اشكى كه از شوقش شبى‏

ريزى از چشم گهربارى الهى نيستى‏

سينه‏اى بى‏كينه گر دارى تو از اهل دلى‏

ور دلى از خود بيازارى الهى نيستى‏

چون خليل عشقى اندر آتش نمروديان‏

آتشت گر نيست گلزارى الهى نيستى‏

زآتش نمرود كسى ترسد خليل پاك جان‏

نورى ار بگريزى از نارى الهى نيستى‏

3- محصول معرفت برهانى و كشفى اينان و تسبيح و حمدشان خلاصى از تكبر در برابر حق و شؤون حق است.

اينان در برابر خلق هم به صفات نفس و ظهور انانيت تكبر نمى‏كنند، چرا كه وقتى انسان در مقام فناى ذات و صفت نسبت به مولا باشد و غرق در شهود حضرت رب و صفات او، چگونه تكبر كند، در برابر چشم دل اينان وجود، منحصر به حق و صفات و افعال اوست، پس بر كه تكبر كنند، در حقيقت با اين معرفت و تسبيح و حمد بر مقام نيستى رسيده‏اند و آن كسى كه به نيستى رسيده و هر چه غير حق را نيست مى‏داند، در برابر كه تكبر نمايد؟!

اين بزرگواران در اخلاق خود آنقدر متواضع‏اند كه در ميان هر جمعيت يا در هر شهرى كه زندگى مى‏كنند، خود را از همه بدتر و از مقام انسانيت دورتر مى‏دانند.

4- تجافى از مضاجع در ظاهر، خالى گذاشتن رختخواب از بدن و رها كردن خواب براى نماز شب است، چرا كه مردم مؤمن و اهل معرفت داراى تهجد شبانه و قائم به صلاة در تاريكى شبند.

و در باطن آزاد كردن ارواح است، به حسب قواى عمليه از تاريكى‏هاى ماديت و شواغل جسمى پست و قيام از رختخواب بدن و خروج از عالم اجسام به قطع تعلقات غير الهى و محو آثار غير ربانى است، يا خروج از عالم امكان به محو صفات امكانى و منور شدن به نور الهى و فيض ربوبى است.

معاذ بن جبل مى‏گويد:

در غزوه تبوك خدمت رسول اللّه صلى الله عليه و آله بوديم، گرماى سختى بود، در حدى كه مردم از هم جدا شده بودند، من از همه به پيامبر نزديك‏تر بودم، نزديك‏تر شدم و گفتم: يا رسول اللّه! عملى به من بياموز كه داخل بهشت شوم و از آتش دوزخ دور گردم، فرمود: مسئله بزرگى پرسيدى، ولى آسان است در صورتى كه خداوند بر بنده‏اش آسان كند، آن گاه فرمود: خدا را عبادت كن و به او شرك نورز، نماز واجب را ادا كن و زكات مفروضه را بپرداز و روزه ماه رمضان را بگير.

آن گاه فرمود: تو را به درهاى بهشت آگاهى دهم؟ عرضه داشتم: آرى، فرمود:

روزه سپر است، صدقه كفاره عطا است و برخاستن مرد در دل تاريك شب جهت‏ كسب رضايت حق، سپس آيه شريفه‏ [تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ‏] «12» را قرائت كرد «13».

5- و اما دعاى آنان توجه قلب ايشان است به توحيد حقيقى يعنى ليس فى الدار غيره ديّار و نظر به مقام عنديّت است و عبادت و دعاى آنان به مقتضاى خوف از سخط ربّ و بُعد از جناب دوست و طمع به عنايت و لطف و محبت و اجر و ثواب اوست.

6- و اما انفاق آنان مربوط به تمام نعمت‏هايى است كه حضرت رب العزه در اختيار آنان گذاشته از مال، علم، آبرو، قدرت، شخصيت.

پی نوشت ها:

_____________________________

(1)- حج (22): 18.

(2)- نحل (16): 48- 50.

(3)- رعد (13): 15.

(4)- الرحمن (55): 6.

(5)- آل عمران (3): 113- 114.

(6)- فتح (48): 29.

(7)- زمر (39): 9.

(8)- فرقان (25): 64.

(9)- اسرا (17): 107.